Heb jij je wel eens afgevraagd hoe de toekomst van beschermd wonen eruit ziet?

De toekomst voorspellen is lastig, maar je erop voorbereiden kan zeker. Beschermd wonen is een cruciaal onderdeel van onze zorginfrastructuur, maar hoe ziet de toekomst van deze sector eruit? Om dit te verkennen, zijn scenario’s een nuttig instrument. Daarom is Valente samen met FutureConsult aan de slag gegaan met het maken van scenario’s over de toekomst van beschermd wonen. De scenario’s zijn geen voorspellingen, maar mogelijke toekomstbeelden die helpen om strategische keuzes te maken en beter voorbereid te zijn op onzekere tijden.

In dit artikel wordt de term ‘maatschappelijke ggz’ gebruikt op het moment dat er wordt gesproken over de sector Beschermd Wonen en Begeleiding. Deze term zul je steeds vaker tegenkomen op de website en in artikelen omdat we het gebruiken voor een betere positionering van de sector.
Wil je meer weten over de definitie, de inhoud of hoe je de term in je eigen organisatie kunt gebruiken? Neem dan een kijkje op de dossierpagina Maatschappelijke ggz.

TINA: ‘there is no alternative’

De scenario’s worden gemaakt op basis van drie criteria: ze moeten radicaal, plausibel en relevant zijn. De ontwikkelingen die nu al zichtbaar zijn, worden doorgetrokken in de toekomst en zijn daarom sterk uitvergroot om de consequenties ervan beter onder ogen te zien. Om te beginnen met de trends die het minst onzeker zijn en waar je dus niet omheen kunt, de zogenaamde TINA’s. Voor onze sector zijn relevant:

• Veranderende bevolkingssamenstelling: door o.a. de vergrijzing en langere levensverwachting krimpt de beroepsbevolking met personeelstekorten als gevolg;
• Tweedeling en diversiteit: er ontstaan steeds grotere verschillen in de samenleving tussen bijvoorbeeld stad en platteland of arm en rijk;
• Digitalisering: digitalisering doordringt alle facetten van de samenleving met een focus op steeds meer automatisering en efficiëntie;
• Nieuwe vormen van verbondenheid: het vertrouwen in de overheid neemt af en er ontstaan steeds vaker verbindingen tussen burgers met nieuwe initiatieven.

Minst zeker, maar meest impactrijk

Vervolgens wordt er gekeken naar de kernonzekerheden: de trends die enerzijds het minst zeker zijn, maar anderzijds ook het meest impactrijk. Voor de toekomst van beschermd wonen en begeleiding zijn de belangrijkste kernonzekerheden:

• Individueel versus collectief: Richt de maatschappelijke ggz zich in de toekomst op individuele behoeften of op collectieve verbanden? Hiermee verbonden zijn enerzijds de maatschappelijke opvattingen over in hoeverre individuen verantwoordelijk zijn voor het eigen handelen en anderzijds de opvattingen over collectieve solidariteit, in hoeverre de groep waartoe iemand behoort verantwoordelijk is voor zijn of haar handelen;
• Formeel versus informeel: Wordt de maatschappelijke ggz vooral door officiële instanties geregeld, of ontstaan er nieuwe, informele oplossingen?

De 4 scenario’s voor de toekomst van de maatschappelijke ggz

Door deze onzekerheden in een assenkruis te plaatsen ontstaan vier kwadranten die elk een uniek toekomstscenario beschrijven (zie afbeelding, klik voor groter formaat).

Scenario A: Dienstverlening door data gestuurde schaalvergroting

In 2035 is Nederland sterk vergrijsd, wat resulteert in een groot tekort aan arbeidskrachten, ook in de sector voor beschermd wonen en begeleiding. De hoge werkdruk en de noodzaak om dure zzp’ers in te huren, leggen financiële druk op deze organisaties. Bovendien zijn de Wmo-budgetten overbelast door de zorgvraag van ouderen, en voldoet de Wlz niet aan de behoeften van cliënten. Dit leidt tot fusies en overnames, waarbij grote, vaak bovenregionale zorgorganisaties ontstaan. Deze organisaties hebben dankzij hun schaalvoordelen een sterke inkoopmacht en concurrentiepositie. De financiering verloopt via zelf opgerichte coöperaties en eenduidige financieringssystemen.

Organisaties streven ernaar cliënten zoveel mogelijk thuis te laten wonen, ondersteund door geavanceerde digitalisering. Digitale informatiestromen tussen cliënten en de organisatie zorgen voor monitoring en directe interventie bij problemen. De schaalvergroting en digitalisering houden de begeleiding in stand, ondanks de zorgcrisis. Om zich voor te bereiden op dit scenario, kunnen organisaties o.a. inzetten op ambulante begeleiding, digitale zorgsystemen, en data-gestuurd werken.

Scenario B: Dienstverlening door eigen ondersteuning

In 2035 is de zorgcrisis op zijn hoogtepunt, met een groot tekort aan zorgprofessionals in de sector beschermd wonen en begeleiding. Door vergaande protocollering en forse bezuinigingen is de werkdruk hoog, en moeten cliënten meer betalen voor hun eigen begeleiding. Vrijwilligers spelen een cruciale rol, vaak via privé-apps, omdat zij onbetaalde arbeid leveren. Er ontstaat een markt voor beschermd wonen en begeleiding, waarbij commerciële en idealistische partijen opkomen, met wisselende kwalificaties en soms malafide praktijken.

De professionele organisaties coördineren en organiseren vrijwilligers en zorgen voor fondsenwerving om te voorkomen dat cliënten zonder netwerk verstoken blijven van begeleiding. Organisaties kunnen zich voorbereiden door o.a. een vrijwilligersbeleid op te zetten, deskundigheidsbevordering voor vrijwilligers te bieden, schuldhulpverlening binnen de eigen organisatie te behouden en voorbereiden op de nieuwe taak van fondsenwerving.

Scenario C: Dienstverlening in communities

In 2035 is beschermd wonen en begeleiding sterk vermaatschappelijkt, vergelijkbaar met de zorg van een eeuw geleden door maatschappelijke instellingen. Deze ‘nabuurschap’-benadering begon met welvarende burgers en ouders van kinderen met een beperking die hun eigen zorg organiseerden. Communities zijn ontstaan waarin mensen zelf hun zorg regelen, met steun van vrijwilligers, ervaringsdeskundigen en professionals. Dit heeft geleid tot nieuwe collectiviteiten en meer sociale samenhang, waardoor de krapte op de arbeidsmarkt is verdwenen.

Technologische innovaties, zoals sensoren en apps, ondersteunen deze vermaatschappelijking. Traditionele organisaties functioneren nu als uitzendbureaus voor vrijwilligers en cliënten, en als expertisecentra voor cliënt gestuurde begeleiding. Voorbereidende acties omvatten o.a. het bevorderen van geclusterd wonen, communitybuilding, en het inzetten van peer support en ervaringsdeskundigen.

Scenario D: Dienstverlening door maximale standaardisering

In 2035 is zorg geïntegreerd in een totaal van zorg en welzijn, waarbij beschermd wonen en begeleiding slechts een wooncomponent is. Kleine organisaties zijn gefuseerd tot grote, lokaal georganiseerde woon-zorgcomplexen met gestandaardiseerde begeleiding. Cliënten wonen verplicht samen in deze complexen, waar de kosten vergoed worden door de organisatie, die deze op hun beurt verhalen op de gemeente en zorgverzekeraars.

Digitale technologieën, zoals apps, begeleidingsavatars en -robots, spelen een grote rol in de begeleiding. Domotica zorgt voor orde en regelmaat in de woon-zorgcomplexen, en digitale huisarrest wordt opgelegd indien nodig. Door deze digitalisering en robotisering is de inzet van vrijwilligers en ervaringsdeskundigen grotendeels verdwenen. Organisaties kunnen zich voorbereiden door te investeren in sociale woningbouw, robotica, en minder personele inzet, en door aandacht te besteden aan administratieve regelgeving en toezichtkaders.

Als organisatie aan de slag met de toekomst

Deze vier scenario’s bieden organisaties in de sector van beschermd wonen en begeleiding een kader om na te denken over de toekomst. Ze helpen om strategische keuzes te maken en voorbereid te zijn op verschillende mogelijke toekomsten. De vraag blijft: wat als een van deze scenario’s werkelijkheid wordt? Hoe kunnen we ons nu al voorbereiden? De antwoorden op deze vragen zullen bepalend zijn voor de toekomst van beschermd wonen in Nederland.

Met deze scenario’s in gedachten kunnen beleidsmakers, zorgverleners en andere betrokkenen gericht werken aan een toekomstbestendige aanpak voor beschermd wonen en begeleiding. Het is een uitnodiging om na te denken, te anticiperen en te plannen voor een toekomst die even onzeker als veelbelovend is.

Dit artikel is geschreven op basis van onderstaande video, die nog meer uitleg geeft over de scenario’s en hoe je je kunt voorbereiden.

00:01 – Scenario A | 02:06 – Scenario B | 04:20 – Scenario C | 06:44 – Scenario D

Contact hierover?