‘Participeren met psychische kwetsbaarheid vraagt om balans tussen veiligheid en risico’s nemen’
Mensen met ernstige psychische aandoeningen (EPA) worden vaak geconfronteerd met stigma, discriminatie en slachtofferschap. Dit belemmert hun maatschappelijke participatie. In haar proefschrift ‘Beyond Victimization’, dat ze een paar weken geleden verdedigde, onderzoekt Wendy Albers hoe deze barrières kunnen worden aangepakt. ‘Mensen met EPA hebben, net als ieder ander, het recht om volwaardig deel te nemen aan de samenleving. Maar we moeten erkennen dat zij extra risico’s lopen.’
‘Slachtofferschap bij EPA wordt nog te vaak over het hoofd gezien’
Volgens Wendy Albers wordt het risico op slachtofferschap bij mensen met EPA vaak onderschat. ‘Lange tijd lag de nadruk op het idee dat mensen met ernstige psychische aandoeningen gevaarlijk zouden zijn voor hun omgeving. Maar uit onderzoek blijkt dat zij zelf juist veel vaker slachtoffer worden van misdrijven, zoals diefstal, financiële uitbuiting en geweld.’
Dit slachtofferschap heeft grote gevolgen voor hun gevoel van veiligheid, zelfvertrouwen en sociale contacten. ‘We zien dat veel mensen met EPA herhaaldelijk slachtoffer worden. Dit noemen we polyvictimisatie: mensen worden in korte tijd meerdere keren slachtoffer van verschillende misdrijven.’ De daders bevinden zich vaak in de directe omgeving, zoals familieleden of huisgenoten. ‘Dat maakt het extra schrijnend’, vindt Albers. ‘Je zou je juist thuis veilig moeten voelen en hier steun uit moeten halen.’
Naast slachtofferschap krijgen mensen met EPA te maken met maatschappelijke uitsluiting. ‘Veel respondenten gaven aan dat ze zich buitengesloten voelden door stigma en discriminatie. Ze ervaren afwijzing bij het vinden van werk, in vriendschappen en zelfs in de gezondheidszorg.’
Dit kan leiden tot een ‘why try?’-houding, waarin mensen de moed verliezen om zich nog te mengen in de maatschappij. ‘Als je keer op keer wordt buitengesloten, kan dat je ontmoedigen.’
‘Risico’s horen bij het leven’
Een belangrijke bevinding uit Wendy Albers’ onderzoek is dat een te sterke focus op risicobeheersing contraproductief kan zijn. ‘Natuurlijk moeten we mensen met EPA beschermen tegen slachtofferschap, maar tegelijkertijd moeten we hen niet te veel afschermen waardoor ze kansen mislopen.’
Ze verwijst naar het concept ‘dignity of risk’, oftewel het recht om risico’s te nemen. ‘Het leven brengt nu eenmaal risico’s met zich mee, en dat geldt voor iedereen. Als we mensen met EPA hiervoor te veel willen afschermen, ontnemen we hen de kans om te groeien en zelfstandig keuzes te maken.’
Hulpverleners moeten dus een balans vinden tussen bescherming en het stimuleren van zelfstandigheid. ‘We moeten niet alleen kijken naar hoe we mensen kunnen beschermen, maar ook hoe we hen kunnen ondersteunen bij het omgaan met risico’s.’
Een nieuwe interventie: Victoria
Om hulpverleners en cliënten hierbij te ondersteunen, ontwikkelde Albers en collega’s in samenwerking met de praktijk de ‘Victoria’ interventie. ‘Het doel van Victoria is om zowel cliënten als hulpverleners bewuster te maken van slachtofferschap en hoe hiermee om te gaan,’ legt ze uit. ‘Het biedt concrete tools om risico’s beter in te schatten en manieren om toch actief te blijven deelnemen aan de maatschappij.’
De interventie wordt toegepast binnen Flexible Assertive Community Treatment (FACT)-teams, die ambulante zorg bieden aan mensen met EPA. ‘Hulpverleners in deze teams zien vaak cliënten die zich willen terugtrekken uit angst opnieuw slachtoffer te worden. Victoria helpt om die ontmoediging bespreekbaar te maken, erkenning te geven aan de nare ervaringen en de weg vrij te maken voor de oorspronkelijke wens naar (meer) maatschappelijke participatie.’
Toch ligt het onderwerp niet altijd makkelijk binnen de geestelijke gezondheidszorg. ‘Er bestaat soms angst dat het bespreken van slachtofferschap te confronterend of stressvol kan zijn. Maar uit onderzoek blijkt juist dat het erkennen en bespreken van deze ervaringen kan helpen om herhaald slachtofferschap te voorkomen.’
‘Maatschappelijke participatie als sleutel tot herstel’
Het proefschrift benadrukt dat sociale participatie essentieel is voor herstel. ‘Werk, vrijwilligerswerk en sociale contacten geven mensen niet alleen een doel en structuur, maar helpen ook bij het opbouwen van zelfvertrouwen.’ Toch blijft de participatiegraad van mensen met EPA laag. ‘Slechts 10 tot 20 procent van hen heeft betaald werk. Ook met vrijwilligerswerk erbij blijft dat een zorgwekkend laag percentage.’
Zowel zorgverleners als beleidsmakers moeten meer oog hebben voor de structurele obstakels. ‘Het gaat niet alleen om het individu, maar ook om de omgeving die we creëren. Als we echt willen dat mensen met EPA kunnen deelnemen aan de samenleving, moeten we stigma verminderen, meer aandacht hebben voor het sociale netwerk, maar ook de buurt, en is intensievere samenwerking tussen zorgprofessionals, cliënten en hun omgeving nodig.’
Met haar onderzoek hoopt Albers een bijdrage te leveren aan een meer inclusieve samenleving. ‘Slachtofferschap, stigma en discriminatie mogen geen obstakels zijn voor maatschappelijke participatie,’ concludeert ze. ‘Door dit te erkennen en hier actief iets aan te doen, kunnen we zorgen voor een samenleving waarin iedereen een eerlijke kans krijgt om mee te doen.’
Wendy Albers is senior onderzoeker bij Kwintes, instelling voor maatschappelijke ggz. Ze promoveerde aan de Universiteit van Tilburg met haar proefschrift ‘Beyond victimization’, waarin ze de impact van slachtofferschap en discriminatie onderzocht en een interventie ontwikkelde om sociale inclusie te bevorderen.
Lees het hele proefschrift van Wendy Albers: Beyond victimization: understanding and addressing victimization and discrimination as barriers to societal participation of individuals with severe mental illness (pdf). Januari 2025.